Η σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης στην εφηβεία

Έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε για τη νοημοσύνη με όρους στατικούς. Λέμε για ένα άτομο ότι είναι έξυπνο ή ότι δεν είναι έξυπνο. Επίσης έχουμε συνδυάσει τη νοημοσύνη με τις σχολικές επιδόσεις και τείνουμε να ταυτίζουμε την εξυπνάδα με το γνωστικό επίπεδο ενός ατόμου. Ας δούμε όμως κατά πόσο αυτό ισχύει στην πραγματικότητα: Σύμφωνα με τις τελευταίες εξελίξεις στις νευροεπιστήμες, το είδος της εξυπνάδας που εκφράζεται στο γνωστικό επίπεδο ενός ατόμου, βελτιώνεται με την εξάσκηση καθώς ο εγκέφαλος είναι όργανο εύπλαστο που ενδυναμώνεται με τα σωστά ερεθίσματα με τον ίδιο τρόπο που οι μύες μας ενδυναμώνονται με τη σωστή γυμναστική. Άρα η εξυπνάδα κάθε άλλο παρά στατική είναι.

Είναι όμως η γνωστική ικανότητα το μόνο είδος εξυπνάδας που χρειάζεται να μας απασχολεί ως γονείς και ως ειδικούς που ασχολούμαστε με παιδιά και εφήβους;

Έχετε γνωρίσει έξυπνα παιδιά που δεν έχουν κίνητρο για μάθηση και δεν τα καταφέρνουν στο σχολείο; Έχετε γνωρίσει έξυπνα παιδιά και εφήβους κυρίως που κάνουν άστοχες ή κακές επιλογές ως προς τις παρέες τους, τον τρόπο έκφρασής τους και τις δραστηριότητές τους; Έχετε γνωρίσει έξυπνα παιδιά και εφήβους που αδυνατούν να δημιουργήσουν υγιείς σχέσεις και παγιδεύονται μέσα σε σχέσεις εκμετάλλευσης, ή που αντίθετα δημιουργούν τα ίδια χειριστικές σχέσεις με το περιβάλλον τους; Έχετε γνωρίσει έξυπνα παιδιά και εφήβους που δεν βρίσκουν δημιουργικές διεξόδους για την έκφραση του δυναμικού τους και στρέφουν τις ικανότητές τους σε καταστροφικούς τρόπους έκφρασης; Έχετε γνωρίσει έξυπνα παιδιά και εφήβους που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν σε ακαδημαϊκές και κοινωνικές υποχρεώσεις λόγω συναισθηματικών εμποδίων, όπως το αυξημένο άγχος και η αδυναμία διαχείρισής του, ή το εσωτερικευμένο αίσθημα προσωπικής ανεπάρκειας;

Τι πιστεύετε ότι φταίει για την αναντιστοιχία αυτή μεταξύ της εξυπνάδας που εκφράζει το γνωστικό επίπεδο και της αδυναμίας των παιδιών και των εφήβων αυτών να εκδιπλώσουν το δυναμικό τους και να εκμεταλλευτούν με θετικούς τρόπους και όρους τις δυνατότητές τους στον ακαδημαϊκό και κοινωνικό χώρο; Η αδυναμία αυτή δεν εκφράζει σε καμία περίπτωση έλλειμμα στο γνωστικό επίπεδο. Εκφράζει όμως έλλειμμα σε ένα άλλο είδος εξυπνάδας, στη συναισθηματική νοημοσύνη.

Σε τι συνίσταται με λίγα λόγια η συναισθηματική νοημοσύνη;

Στο να μπορεί κανείς να αναγνωρίζει, να κατανοεί και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του και ταυτόχρονα να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων, να είναι σε θέση να δείχνει κατανόηση και ενσυναίσθηση και να μπορεί να αναγνωρίζει τις οπτικές των άλλων ώστε να δημιουργεί θετικές αλληλεπιδράσεις με τους γύρω του. Όπως αντιλαμβάνεστε, αυτού του είδους οι δεξιότητες που σχετίζονται με την αναγνώριση, τη διαχείριση και την έκφραση των συναισθημάτων επηρεάζουν σε καθοριστικό βαθμό όλους τους τομείς της ζωής, από την κινητοποίησή μας για επάρκεια στις υποχρεώσεις μας ως τη δημιουργία υγιών σχέσεων με τους γύρω μας.

Ευτυχώς για όλους η συναισθηματική νοημοσύνη δεν είναι έμφυτη ιδιότητα, αλλά καλλιεργείται και εξασκείται σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Φυσικά η εκπαίδευση στην απόκτηση δεξιοτήτων συναισθηματικής νοημοσύνης ξεκινά από τα πρώτα χρόνια τη ζωής του παιδιού. Από την ηλικία των 2 ετών ακόμα μαθαίνουμε στα παιδιά μέσα από το δικό μας παράδειγμα, μέσα από το παιχνίδι και μέσα από ευκαιρίες που μας δίνει η καθημερινότητα και τα βιβλία πώς να αναγνωρίζουν και να εκφράζουν με θετικούς τρόπους τα συναισθήματά τους και τις διεκδικήσεις τους, πώς να αναγνωρίζουν τα συναισθήματα και τις οπτικές των άλλων, πώς να δείχνουν ενσυναίσθηση και πώς να συνεργάζονται. Έτσι, δημιουργείται αναπτυξιακά το κατάλληλο υπόβαθρο ώστε να εδραιωθεί η συναισθηματική νοημοσύνη του/της εφήβου.

Από πολλές απόψεις, η εφηβεία είναι η πιο κατάλληλη αναπτυξιακά περίοδος για την εξάσκηση σε δεξιότητες συναισθηματικής νοημοσύνης. Ο εγκέφαλος αναπτύσσεται και είναι ακόμα εύπλαστος, ταυτόχρονα όμως τα συναισθηματικά κέντρα του εγκεφάλου αναπτύσσονται πιο γρήγορα από τα κέντρα του αυτοελέγχου. Η αδυναμία του εφήβου να εκτιμήσει με ακρίβεια τους κινδύνους και τις συνέπειες δεν οφείλεται σε γνωστικό έλλειμμα, αλλά στα αναπτυξιακά ορόσημα αυτής της ηλικιακής φάσης της ζωή.

Επιπλέον, ας μην ξεχνάμε ότι τα συναισθήματα σε αυτή την περίοδο της ζωής μπορεί να είναι πολύπλοκα, αντικρουόμενα, και μεγάλης έντασης. Το να διδάξουμε λοιπόν στον/στην έφηβο πώς να αναγνωρίζει, να ονομάζει και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του είναι το θεμέλιο πάνω στο οποίο θα στηρίξει την ικανότητά του για λήψη αποφάσεων, επίλυση προβλημάτων και δημιουργία υγιών σχέσεων. Η ικανότητα του/της εφήβου να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του είναι το αντίδοτο στην παρορμητικότητα και στην υιοθέτηση συμπεριφορών υψηλού κινδύνου, αλλά και το θεμέλιο για υγιείς και θετικούς δεσμούς, τόσο στην εφηβεία, όσο και στην ενήλικη ζωή.

Ένας άλλος σημαντικός λόγος για να καλλιεργηθεί η συναισθηματική νοημοσύνη στην εφηβεία είναι ότι αυτή η φάση ζωής χαρακτηρίζεται από την ανάγκη για διαφοροποίηση από τους ενήλικες και για τη διαμόρφωση προσωπικής ταυτότητας. Έχοντας τα απαραίτητα συναισθηματικά εφόδια, ο έφηβος θα μπορέσει να διαφοροποιηθεί με υγιείς και θετικούς τρόπους και να διαμορφώσει την ταυτότητά του με τρόπους που να προωθούν τη συναισθηματική του ασφάλεια και την εμπιστοσύνη στον εαυτό του και στην ικανότητά του να συνδέεται.

Ας δούμε τι μπορούμε να κάνουμε για να καλλιεργήσουμε και να ενισχύσουμε τη συναισθηματική νοημοσύνη του/της εφήβου:

Βοηθάμε τον έφηβο στην απόκτηση εσωτερικής ενημερότητας που θα τον οδηγήσει στο να αναγνωρίζει τα συναισθήματά του και να μπορεί να εντοπίζει τους τρόπους με τους οποίους τα συναισθήματά του επηρεάζουν τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του. Συζητάμε μαζί του για το πώς αισθάνεται με καταστάσεις που βιώνει, τον ρωτάμε τι σκέψεις κάνει και τον βοηθάμε να κρίνει ο ίδιος κατά πόσο και πώς οι συμπεριφορές του επηρεάζονται από τα συναισθήματα και τις σκέψεις του. Αυτού του είδους η ενημερότητα θα τον οδηγήσει στην ικανότητα να τροποποιεί δυσλειτουργικά μοτίβα σκέψης και να μπορεί, όταν χρειάζεται, να διακόπτει το φαύλο κύκλο μεταξύ αδιαχείριστων συναισθημάτων και δυσλειτουργικών συναισθημάτων και συμπεριφορών.

Τον βοηθάμε να εξασκηθεί στο να μπορεί να εντοπίζει τα δυνατά του σημεία, καθώς και τις αδυναμίες του και να θέτει και να επιδιώκει θετικούς στόχους. Μέσα από όλα αυτά τον υποστηρίζουμε στο να αισθάνεται εμπιστοσύνη στον εαυτό του.

Βοηθάμε τον έφηβο να εξασκηθεί στην αυτοδιαχείριση. Να εξασκήσει την ικανότητά του να ελέγχει τα συναισθήματα που μπορεί να τον οδηγήσουν σε παρορμητικές συμπεριφορές. Τον βοηθάμε να μάθει να διαχειρίζεται και να εκφράζει με υγιείς τρόπους τα συναισθήματά του. Ενθαρρύνουμε και ενισχύουμε την ικανότητά του να παίρνει πρωτοβουλίες και αποφάσεις στις οποίες να δεσμεύεται και να μπορεί να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις των περιστάσεων.

Τον βοηθάμε να εξασκηθεί στο να κατανοεί τα συναισθήματα, τις ανάγκες και τις ανησυχίες των άλλων, να εντοπίζει τα συναισθηματικά τους μηνύματα και να μπορεί να ανταποκρίνεται σε αυτά με τρόπους που να τον κάνουν να νιώθει καλά με τον εαυτό του. Βοηθάμε τον έφηβο να αναγνωρίζει τις δυναμικές των ομάδων με τις οποίες σχετίζεται και το ρόλο του μέσα σε αυτές τις δυναμικές ώστε να μπορεί να εφαρμόζει κοινωνική ευελιξία όπου χρειάζεται.

Τον βοηθάμε, κυρίως μέσα από το δικό μας παράδειγμα, και μέσα από συζήτηση να δημιουργεί και να διατηρεί φιλίες και άλλους σημαντικούς δεσμούς, να δημιουργεί με άλλα λόγια σχέσεις υγιείς στις οποίες να μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα και ανοιχτά και να διεκδικεί ισότιμα την κάλυψη των συναισθηματικών και πρακτικών του αναγκών και επιθυμιών.

Τον βοηθάμε, μέσα από το πρότυπο που εμείς παρέχουμε στην οικογένεια, να διαχειρίζεται τις συγκρούσεις που προκύπτουν στις κοντινές του σχέσεις και ταυτόχρονα να εκτιμά και να καλλιεργεί την ισότιμη και ειρηνική συνεργασία στις κοινωνικές του συνδιαλλαγές. Μέσα στην καθημερινότητα προκύπτουν διάφορα σενάρια για την εξάσκηση των δεξιοτήτων συναισθηματικής νοημοσύνης. Ευκαιρίες δίνονται μέσα από την παρατήρηση της κοινωνικής και σχολικής ζωής και των δυναμικών της, μέσα από χαρακτήρες και καταστάσεις που αναπτύσσονται σε βιβλία και ταινίες, μέσα από παραδείγματα περιστάσεων και προβλημάτων προς διαχείριση που καλούνται να αντιμετωπίσουν τόσο οι ίδιοι οι έφηβοι, όσο και πρόσωπα στο άμεσο και έμμεσο περιβάλλον τους. Ο ρόλος των ενηλίκων στο περιβάλλον του εφήβου είναι να χρησιμοποιήσουν αυτές τις ευκαιρίες ως αφορμές για συζήτηση και παιχνίδι ρόλων ώστε ο έφηβος να δει τον εαυτό του σε διαφορετικές καταστάσεις και οπτικές και να αναλογιστεί τι είδους στρατηγικές θα χρησιμοποιούσε για να ανταπεξέλθει σε διάφορες προκλήσεις. Φυσικά, το να βοηθήσουμε τον/την έφηβο στην εδραίωση των δεξιοτήτων συναισθηματικής νοημοσύνης προϋποθέτει τη δική μας εξάσκηση και δέσμευση στην συναισθηματική ενημερότητα. Αν εμείς οι γονείς δεν είμαστε ενήμεροι για το συναισθηματικό μας κόσμο, για τις δεξιότητες που χρησιμοποιούμε προκειμένου να σχετιστούμε με τους γύρω μας, αλλά και για τις αδυναμίες μας, είναι δύσκολο και να συναισθανθούμε τον έφηβο και να τον καθοδηγήσουμε στην πορεία του προς τη συναισθηματική ωρίμανση.

Είναι αυτονόητο ότι όλες οι πλευρές της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι αλληλένδετες και η καθεμία από αυτές καθώς και όλες μαζί συμβάλλουν στη διαμόρφωση του αισθήματος για τον εαυτό και στην προσέγγιση των άλλων μέσα από όρους συναισθηματικής επάρκειας. Είναι επίσης αυτονόητο ότι η συναισθηματική νοημοσύνη διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στις σχολικές επιδόσεις καθώς συμβάλλει στην εσωτερίκευση κινήτρων για μάθηση και επίτευξη στόχων και στην εφαρμογή δεξιοτήτων οργάνωσης, επίλυσης προβλημάτων και λήψης αποφάσεων. Ταυτόχρονα, διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στη δημιουργία θετικών σχέσεων με τους συνομηλίκους που οδηγούν σε υγιείς επιλογές και σε αίσθημα ασφάλειας, πλαισίωσης και σύνδεσης. Με λίγα λόγια, η ενίσχυση των δεξιοτήτων της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η καλύτερη προετοιμασία του εφήβου για την ενήλικη ζωή.

Γράφει στο efiveia.gr
Ευφροσύνη Αλεβίζου
Δρ. Αναπτυξιακής Ψυχολογίας – Ψυχοθεραπεύτρια