Οι ψυχολογικές συνέπειες της ανεργίας στους νέους

Στην εφηβεία και στα χρόνια των σπουδών η εικόνα του «επαγγελματικού εαυτού» αναπτύσσεται μέσα από τον εκπαιδευτικό σχεδιασμό, την έρευνα των δυνατοτήτων, τη λήψη πληροφοριών για το επάγγελμα, αλλά και μέσα από τη φαντασία, καθώς προβάλλει κανείς τον εαυτό του στο ρόλο του γιατρού, του δασκάλου κ.τ.λ. Αυτή η διεργασία είναι ουσιαστική για την ανάπτυξη και τη συνειδητοποίηση της επαγγελματικής ταυτότητας, αλλά συχνά δεν είναι αποτελεσματική, αφού η πραγματικότητα κι η ανεργία φέρνουν τη ματαίωση.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας τα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας παρουσιάζονται στις ηλικίες ως 29 ετών. Στις μέρες μας η ανεργία δεν αποτελεί μια θεωρητική απειλή για το νέο, αλλά είναι πραγματικότητα.

Η συνεχώς αυξανόμενη ανεργία οδηγεί ένα μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού στη φτώχεια και σε κάποιες περιπτώσεις στον κοινωνικό αποκλεισμό. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι στην Ελλάδα, ενώ η ανεργία συνεχώς αυξάνεται, οι νέοι δε βιώνουν τόσο έντονο το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού σε σχέση με του υπόλοιπους άνεργους Ευρωπαίους, καθώς οι Έλληνες συνεχίζουν να υποστηρίζονται οικονομικά από τις οικογένειές τους, παραμένοντας σ’ ένα καθεστώς εξάρτησης από αυτές. Έρευνες ωστόσο δείχνουν ότι η ψυχολογική διάθεση, η υγεία, η αισιοδοξία, η προσλαμβανόμενη κοινωνική υποστήριξη και τα επίπεδα κινητοποίησης συνδέονται με την ανεργία.

Το γεγονός ότι στη χώρα μας, όπως στις περισσότερες χώρες της Νότιας Ευρώπης οι νέοι παραμένουν στο πατρικό σπίτι ή συνεχίζουν να καλύπτουν τις ανάγκες τους με χρήματα των γονιών, εμποδίζει τις διαδικασίες αυτονόμησης, καθώς δύσκολα μπορεί να αποφύγει κανείς την εμπλοκή των γονέων στη ζωή του. Στην περίπτωση αυτή, παραμένει κανείς σε ένα στάδιο «παρατεταμένης εφηβείας», η οποία τον προστατεύει μεν από τον κοινωνικό αποκλεισμό που μπορεί να δημιουργήσει η ανεργία, τον εμποδίζει όμως να ανεξαρτητοποιηθεί συναισθηματικά και ν’ αναλάβει την ευθύνη της ζωής του σε επαγγελματικό και προσωπικό επίπεδο. Αναμφίβολα η οικονομική ανεξαρτητοποίηση δεν επιφέρει πάντα και τη συναισθηματική. Ωστόσο είναι αυτή που βοηθάει να συνειδητοποιήσει κανείς ότι «οι γονείς τελείωσαν» και ν’ αρχίσει να παίρνει αποφάσεις ο ίδιος για τη ζωή του.

Πώς όμως μπορεί να το πετύχει αυτό κανείς σε μια περιορισμένη αγορά εργασίας;

Σαφώς και ζούμε σε δύσκολους καιρούς. Σε ευνοούμενους καιρούς ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός συνδυάζεται με τις επαγγελματικές ευκαιρίες. Στην εποχή μας όμως η δυνατότητα αυτή δε δίνεται και στην περίπτωση αυτή, κανείς δε μπορεί να αμφισβητήσει τη δυσφορία που αισθάνεται ο νέος άνεργος. Μεγαλώνουμε με την αντίληψη πως μπορούμε να ασκήσουμε με τις πράξεις μας κάποιο έλεγχο σε αυτά που συμβαίνουν κι αυτό είναι το μόνο που σε κανονικές συνθήκες ενισχύει τα αισθήματα της αυτοεκτίμησης και αποτελεί «αντίδοτο» ενάντια στην κατάθλιψη.

Σπουδάζουμε για να θωρακιστούμε καλύτερα και να μπορούμε να ασκούμε μεγαλύτερο έλεγχο στις συνθήκες της ζωής. Όταν όμως δε δίνεται η δυνατότητα να δοκιμαστεί κανείς σε πραγματικές συνθήκες εργασίας, τότε ο θυμός είναι το πρώτο συναίσθημα που προκύπτει. Ο θυμός αυτός εύστοχα μπορεί να εκφραστεί σε συνειδητό επίπεδο και πολιτικά, με πολιτική κινητοποίηση και διαμαρτυρία, καθώς η ανεργία είναι ένα θέμα με διαστάσεις πολιτικές. Ο θυμός αυτός είναι υγιής και σεβαστός και χρειάζεται χώρο για να εκφραστεί εύστοχα. Το ζήτημα της ανεργίας όμως δεν τελειώνει εκεί.

Μετά το θυμό και τη διαμαρτυρία, τι;

Πριν φτάσει κανείς στο σημείο να πιστεύει πως είναι ανήμπορος να παρέμβει στις συνθήκες, και πως τα γεγονότα της ζωής συμβαίνουν ανεξάρτητα από τις δικές του πράξεις, πρέπει να σκεφτεί πώς μπορεί να επιδιώξει τις ευκαιρίες. Οι ευκαιρίες δεν παρουσιάζονται, τις δημιουργούμε και τις αξιοποιούμε.

Στις σημερινές συνθήκες, η γνώση και τα τυπικά προσόντα (πτυχίο, γλώσσες κ.τ.λ.) σε πολλές περιπτώσεις είναι αναγκαία, αλλά όχι επαρκή για να εργαστεί κανείς. Η έξυπνη αντίδραση θα μπορούσε να πει κανείς πως είναι ο θυμός που συνδυάζεται με εφευρετικότητα, κι όχι με κατάθλιψη. Ο θυμός προηγείται της κατάθλιψης και μπορεί κανείς να την αποφύγει όταν μπορεί να μετουσιώνει το θυμό του σε στάση και πράξη δημιουργική και υπεύθυνη, προσαρμοσμένη στις συνθήκες.

Η κοινωνία μας αναπτύσσει στα μέλη της μια συμπεριφορά και νοοτροπία παιδιού. Η εφευρετικότητα δεν υποστηρίζεται και η τυπική ενηλικίωση δε συνοδεύεται από τη συνειδητοποίηση της ανάληψης των ευθυνών της ζωής. Δεν είναι οι νέοι που άλλαξαν, είναι ο τρόπος με τον οποίο τους αντιμετωπίζουμε. Οι νέοι θέλουν να έχουν μια στάση υπεύθυνη, αλλά το έδαφος για να τη στηρίξουν απουσιάζει.

Η κατάσταση της ανεργίας σαφώς και είναι μια δύσκολη περίοδος, που μπορεί να φέρει πολύ στρες. Είναι όμως μια ευκαιρία να αναρωτηθεί κανείς για το μέλλον του και το πως θέλει να ζήσει τη ζωή του. Από μόνη της η ανεργία δεν είναι αρκετή για να νιώσει κανείς χαμηλή αυτοεκτίμηση κι έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό του. Ανάξιος και απομονωμένος αισθάνεται όταν παγιδεύεται και παγώνει σε μια στάση ότι οι άλλοι αποφασίζουν γι’ αυτόν. Τον επαγγελματικό σχεδιασμό πρέπει να τον παίρνει κανείς στα χέρια του δείχνοντας φαντασία για να βρει αυτό που του ταιριάζει, αλλά και χωρίς να διστάζει να απευθύνεται σε πρόσωπα κι υπηρεσίες που υπάρχουν και μπορούν να βοηθήσουν.

Η ανεργία από μόνη της σημαίνει ένα πένθος. Μπορεί όμως κανείς να πενθεί δημιουργικά και υπεύθυνα, και να θυμάται πως η επιτυχία η επαγγελματική, η ικανοποίηση η προσωπική και η ευτυχία δεν ταυτίζονται με την άσκηση ενός συγκεκριμένου επαγγέλματος, αλλά με το να ανοίγουμε δρόμους στη ζωή.

Σημασία έχει να είναι κανείς ευέλικτος και ευπροσάρμοστος. Όχι να συνηθίζει σε μια βαλτώδη κατάσταση επωφελούμενος δευτερογενώς, αλλά να προσαρμόζεται στις συνθήκες, λειτουργώντας εφευρετικά και βρίσκοντας εναλλακτικές λύσεις για να διοχετεύει τη δημιουργικότητα του, να είναι παραγωγικός, και να καλύπτει τις βιοποριστικές του ανάγκες, για να ζει ανεξάρτητα και με αξιοπρέπεια.

Ακόμα, στην περίπτωση που ξεκινάει κανείς σε μια κακοπληρωμένη δουλειά κι όχι στο αντικείμενο που θέλει, μπορεί να σκέφτεται χωρίς ενοχές πως κάνει ένα βήμα και μια τιμημένη προσπάθεια, και πως θα κερδίσει ότι καλύτερο μπορεί απ’ αυτήν την εμπειρία, διατηρώντας την επιθυμία του να κάνει αυτό που θέλει και στοχεύοντας με μεθοδικότητα, επιμονή και υπομονή να προχωρήσει επαγγελματικά. Είναι προτιμότερο το να δοκιμαστεί κανείς σε μια εργασία, ακόμα και αν δεν είναι στο αντικείμενο του, παρά να παγιδεύεται σε μια παγιωμένη στάση που τον εμποδίζει να αυτονομηθεί.

Η ευελιξία, η εφευρετικότητα κι η προσαρμοστικότητα είναι τα στοιχεία εκείνα που συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάπτυξη και τη συνειδητοποίηση μιας ταυτότητας ενήλικα.

Σαφώς υπάρχει τίμημα στην προσπάθεια αυτή. Στην πορεία του χρόνου όμως, τέτοιες εμπειρίες αποδεικνύονται πολύτιμες. Όταν δοκιμάζεται κανείς σε καταστάσεις δύσκολες, μπορεί να μάθει να τις εκτιμάει, και ν’ αντιλαμβάνεται τη ζωή πιο σφαιρικά, πέρα από τις κοινωνικές φόρμες.

Κέντρο Ψυχικής Υγείας – Ιατροπαιδαγωγικό Κέρκυρας
Ευφροσύνη Κούτση, Ψυχολόγος