Πώς χειριζόμαστε τα ξεσπάσματα θυμού, τα συναισθηματικά ξεσπάσματα και άλλες παρόμοιες συμπεριφορές

Αν και πιο συχνή στο νηπιαγωγείο και στις πρώτες τάξεις του δημοτικού, η απώλεια του συναισθηματικού ελέγχου φαίνεται ότι συμβαίνει όλο περισσότερο και σε μεγαλύτερα ηλικιακά παιδιά (μέχρι και τις τελευταίες τάξεις του γυμνασίου). Αφορά στην εκδήλωση ανώριμων συμπεριφορών και, αν και σπάνια, μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνη. Η κακή διαχείρισή της κάνει την κατάσταση χειρότερη και συμβάλλει σημαντικά στην επανάληψή της.

Προλαμβάνοντας τα ξεσπάσματα θυμού

Είναι ευκολότερο να προλάβει κανείς τα ξεσπάσματα θυμού, από το να τα διαχειριστεί την έκρηξη.

Ακολουθούν κάποιες συμβουλές για την πρόληψη των ξεσπασμάτων:

• Ανταμείψτε τα παιδιά με θετική προσοχή και όχι με αρνητική προσοχή. Σε καταστάσεις όπου η εμπειρία σάς λέει ότι είναι πιθανό να συμβούν ξεσπάσματα, «πιάστε» τα όταν συμπεριφέρονται κατάλληλα και επαινέστε (λ.χ πείτε: «Βλέπω ότι μοιράζεσαι/συνεργάζεσαι με τον/την…. Καλή δουλειά!»).
• Μη ρωτάτε τα παιδιά αν θα κάνουν κάτι, όταν πρέπει να κάνουν αυτό που τους ζητάτε. Μην ρωτάτε: «Θέλεις να φας τώρα;». Αντίθετα, πείτε: «Είναι ώρα για φαγητό».
• Αφήστε τα παιδιά να έχουν τον έλεγχο όταν πρόκειται για μικρά πράγματα, δίνοντάς τους επιλογές, όπου είναι δυνατό. Όσο τα παιδιά μεγαλώνουν, αυξήστε αυτή τη δυνατότητα. Ένα μικρό ποσό δύναμης, όταν δοθεί στο παιδί, μπορεί να αποτρέψει μια μεγάλη διαμάχη αργότερα. (Για παράδειγμα, ρωτήστε: «Τι θέλεις να κάνεις πρώτα, να βουρτσίσεις τα δόντια σου, ή να βάλεις πυτζάμες;»).
• Στην περίπτωση των μικρότερων παιδιών, κρατήστε μακριά ώστε να μην τα βλέπει, αντικείμενα τα οποία το παιδί δεν είναι έτοιμο να χρησιμοποιήσει με ασφάλεια (πχ το ψαλίδι στη διάρκεια μιας χειροτεχνίας).
• Επίσης όταν πρόκειται για μικρά παιδιά, αποσπάστε την προσοχή του παιδιού, κατευθύνοντάς το σε μια άλλη δραστηριότητα, όταν ξεσπούν για κάτι που δεν επιτρέπεται να κάνουν ή δεν μπορούν να έχουν. Αλλάξτε περιβάλλον, απομακρύνοντας το παιδί από την πηγή του ξεσπάσματος.
• Διδάξτε στα παιδιά από νωρίς πώς να ζητούν, χωρίς ξεσπάσματα, και μετά ανταποκριθείτε στο αίτημά τους. Πείτε ας πούμε: «Δοκίμασε να μου ζητήσεις το… ευγενικά και θα σου το δώσω». Σε καταστάσεις όπου είναι πιθανό να συμβεί κάποιο ξέσπασμα, να σιγουρεύεστε πάντα ότι το μικρό παιδί δεν είναι κουρασμένο ή πεινασμένο (δώστε του ένα μικρό σνακ μέχρι να ετοιμαστεί το φαγητό)
• Αποφύγετε την πλήξη. Ζητήστε από το παιδί να κάνει ένα διάλειμμα όταν έχει ασχοληθεί με κάτι για ώρα, πριν χάσει την υπομονή του. Προσφερθείτε να κάνετε μαζί μια εναλλακτική, ευχάριστη δραστηριότητα.
• Δημιουργήστε ένα περιβάλλον, όπου τα παιδιά μπορούν να κινηθούν και να εξερευνήσουν με ασφάλεια και άνεση και σιγουρευτείτε ότι υπάρχουν αρκετά υλικά και χώρος για όλους.
• Αυξήστε το επίπεδο της ανοχής σας. Παρατηρήστε αν είστε διαθέσιμοι όταν χρειάζεται να ικανοποιηθούν οι λογικές ανάγκες και απαιτήσεις του παιδιού; Παρατηρήστε πόσες φορές λέτε «όχι» στο παιδί και αποφύγετε τις συγκρούσεις για μικρά ζητήματα.
• Εγκαταστήστε ρουτίνες και συνήθειες που προσθέτουν κάποια δομή στην καθημερινότητα. Ειδοποιήστε τα παιδιά πριν φτάσετε στο τέλος μιας δραστηριότητας, ώστε να προετοιμαστούν για τη μετάβαση. Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε για το σκοπό αυτό ένα απλό χρονόμετρο. Πείτε (στο σπίτι ή στην τάξη) : «Όταν το χρονόμετρο χτυπήσει σε πέντε λεπτά, θα είναι ώρα να τελειώσουμε με ….(π.χ τη ζωγραφική, να κλείσουμε την τηλεόραση) και να …(πχ βγάλουμε το τετράδιο της αριθμητική, να πας για ύπνο) » κλπ.
• Όταν επισκέπτεστε καινούρια μέρη ή ανθρώπους που δεν είναι οικείοι, εξηγήστε από πριν στο παιδί τι περιμένετε από αυτό (πχ «Θέλω στο μουσείο που θα πάμε να μείνεις κοντά με το διπλανό σου»).
• Να αναθέτετε στο παιδί ακαδημαϊκά, συμπεριφορικά και κοινωνικά καθήκοντα και δραστηριότητες που δεν ξεπερνούν το αναπτυξιακό τους επίπεδο και δυνατότητες, έτσι ώστε να μην χάνει την υπομονή του στην προσπάθεια να ανταποκριθεί.
• Να χρησιμοποιείτε το χιούμορ για να προσελκύσετε την προσοχή του παιδιού και να το αιφνιδιάσετε, ώστε να βγει από το ξέσπασμα.

Ηρεμήστε και μάθετε να ελέγχετε τη δική σας συμπεριφορά, πριν επιχειρήσετε να ελέγξετε τη συμπεριφορά του παιδιού. Τα ξεσπάσματα είναι αγχογόνα για τον οποιονδήποτε, αλλά η βιασύνη δεν κάνει ποτέ καλό. Σκεφτείτε πριν ενεργήσετε, μετρήστε ως το δέκα, αναρωτηθείτε ποια είναι η πηγή του εκνευρισμού του παιδιού. Να θυμάστε ότι ο καθένας αντιδρά στο στρες με χαρακτηριστικό τρόπο που συνδέεται με την ιδιοσυγκρασία του -αυτό ισχύει περισσότερο για τα παιδιά. Η ψυχραιμία και η προσπάθεια να μην παρασυρθείτε κι εσείς συναισθηματικά από το ξέσπασμα του παιδιού, θα σας δώσει τη δυνατότητα να κάνετε εύστοχες παρατηρήσεις και δοκιμές για να διαχειριστείτε την κατάσταση

Πώς χειριζόμαστε το ξέσπασμα θυμού, όταν συμβεί

• Παραμείνετε ήρεμοι και μη διαπληκτίζεστε με το παιδί. Πριν αντιμετωπίσετε την κατάσταση, διαχειριστείτε τη συμπεριφορά σας. Αν χτυπήσετε ή φωνάξετε στο παιδί, το ξέσπασμα θα χειροτερέψει.
• Προσπαθήστε να παρέμβετε πριν το παιδί βγει εκτός ελέγχου. (Κατεβείτε στο επίπεδο του και πείτε του ψύχραιμα –όχι απειλητικά: «Έχεις αρχίσει να «νευριάζεις», «να φορτώνεις»…..ηρέμησε.»). Όσο νωρίτερα αντιληφθείτε το ξέσπασμα, τόσο περισσότερες επιλογές για να παρέμβετε έχετε.
• Μπορείτε να αποσπάσετε την προσοχή του παιδιού με θετικό τρόπο, κάνοντάς το να εστιάσει σε κάποια άλλη, πιο αποδεκτή δραστηριότητα. Απομακρύνετε, για παράδειγμα, ένα επικίνδυνο αντικείμενο και να το αντικαταστήσετε με κάποιο άλλο, κατάλληλο για την ηλικία του, ή με ένα παιχνίδι.
• Μπορείτε να απομακρύνετε το παιδί από το χώρο όπου εκδηλώθηκε το ξέσπασμα(time away). Πηγαίνετε σε ένα ήσυχο σημείο και αφήστε το παιδί να ηρεμήσει. Οι εκπαιδευτικοί μπορούν να ορίσουν ένα ήσυχο, απόμερο σημείο της τάξης, να συνοδέψουν το παιδί ως εκεί και να το βοηθήσουν να ηρεμήσει, να σκεφτεί τι πρέπει να κάνει και να αλλάξει τη συμπεριφορά του.
• Μπορείτε να αγνοήσετε το ξέσπασμα, αν ο σκοπός του είναι να σας τραβήξει την προσοχή. Αφού το παιδί ηρεμήσει, μπορείτε να του δώσετε την προσοχή που επιθυμεί.
• Αν το παιδί είναι εκτός ελέγχου, σε σημείο που υπάρχει η πιθανότητα να βλάψει τον εαυτό του ή κάποιον άλλο, μπορεί να χρειαστεί να το συγκρατήσετε σωματικά με τρόπο σταθερό, όχι βίαιο. Πείτε στο παιδί ήρεμα, αλλά αποφασιστικά, ότι θα το αφήσετε, αμέσως μόλις ηρεμήσει. Καθησυχάστε το ότι όλα θα πάνε καλά.
• Όταν πλέον αυτό συμβεί, οι γονείς ειδικά, πρέπει να λένε στο παιδί ότι πάντα θα το αγαπούν, αλλά αυτή η συμπεριφορά θα πρέπει να αλλάξει. Ο καθησυχασμός ότι οι γονείς εξακολουθούν να τα αγαπούν, είναι ανακουφιστικός για πολλά παιδιά που κάνουν ξεσπάσματα. Ο λόγος είναι ότι συχνά βιώνουν φόβο, αφενός επειδή χάνουν τον έλεγχο, αφετέρου επειδή μπορεί να πιστέψουν ότι είναι πλέον ανεπιθύμητα για τους γονείς τους.
• Αν το ξέσπασμα έχει κλιμακωθεί σε τέτοιο σημείο, ώστε δεν είναι δυνατό να παρέμβετε με έναν από τους προηγούμενους τρόπους , τότε μπορεί να χρειαστεί να βάλετε το παιδί σε time out. Αν είστε σε δημόσιο χώρο, μεταφέρετε το παιδί έξω ή στο αυτοκίνητο. Εξηγήστε ψύχραιμα ότι αν δεν ηρεμήσει θα γυρίσετε σπίτι. (Μην απειλείτε το παιδί. ΠΟΤΕ μην το χτυπήσετε! Συμπεριφορές τέτοιες, ειδικά στο time out συνιστούν μεγάλο λάθος. Αν δεν μπορείτε να ελέγξετε τον εκνευρισμό σας, κάνετε time out για τον εαυτό σας, χωρίς το παιδί).
• Στο σχολείο, πλησιάστε κοντά στο παιδί, εξασφαλίστε την προσοχή του και προειδοποιήστε το σταθερά και ψύχραιμα τρεις φορές ότι πρέπει να ηρεμήσει. Αν το παιδί αρνηθεί να συμμορφωθεί, βάλτε το σε time out για τόση ώρα, όση η ηλικία του σε λεπτά. Μην απευθύνεστε στο παιδί κατά το time out.
• Μιλήστε με το παιδί, μόνο όταν έχει ηρεμήσει. Μιλήστε του για το θυμό που ένιωσε και βοηθήστε να λυθεί το πρόβλημα που οδήγησε στο ξέσπασμα, αν αυτό είναι δυνατό. Δείξτε στο παιδί τρόπους που θα βοηθήσουν να αποφύγει το ξέσπασμα (π.χ. πώς να ζητάει κατάλληλα βοήθεια, πώς να χρησιμοποιεί ένα σήμα που θα δείχνει ότι χρειάζεται να κάνει time away).
• Στα σχολεία του εξωτερικού οι εκπαιδευτικοί δίνουν σε μαθητές με παρόμοιες δυσκολίες μια πράσινη, μια κόκκινη και μια πορτοκαλί καρτέλα. Ο εκπαιδευτικός ζητά από το παιδί να σημειώσουν μαζί ποιες καταστάσεις είναι λιγότερο πιθανό να του προκαλέσουν ξέσπασμα (πράσινες), ποιες εκνευρισμό που μπορεί να οδηγήσει σε ξέσπασμα (πορτοκαλί) και σε ποιες είναι πολύ πιθανό να χάσει την υπομονή του και να ξεσπάσει (κόκκινες). Στη συνέχεια, ζητούν από το μαθητή να χρησιμοποιήσει τις καρτέλες στην τάξη για να δώσει «σήμα» (πορτοκαλί-κόκκινη), ώστε να του επιτραπεί να απομακρυνθεί από την κατάσταση. (Η τεχνική λέγεται Τraffic lights system – είναι πολύ απλή και διαδεδομένη και υπάρχουν αρκετές πηγές στο διαδίκτυο για την εφαρμογή της)
• Δεν υπάρχει καμιά πιθανότητα, η όποια στρατηγική μείωσης μιας ανεπιθύμητης συμπεριφοράς να έχει αποτέλεσμα, αν δε συνοδεύεται από εκπαίδευση του παιδιού στην επιθυμητή συμπεριφορά. Δε φτάνει μόνο να αποσβέσουμε το ακατάλληλο, πρέπει και να δείξουμε στο παιδί με τι να το αντικαταστήσει (να το διδάξουμε συστηματικά και με τρόπο που αντιστοιχεί στην ηλικία και το αναπτυξιακό του επίπεδο: πώς να αλληλεπιδρά με τα αδέρφια του/με τους συμμαθητές του, πώς να αναγνωρίζει τη δική του συναισθηματική κατάσταση, πώς να εκφράζει αυτό που νιώθει με λόγια, χωρίς να φωνάζει, να χτυπάει κλπ).

Τι κάνουμε μετά το ξέσπασμα

• Σε καμιά περίπτωση μην ενδώσετε σε κάτι εξαιτίας του ξεσπάσματος. Αυτή η αντίδραση θα αυξήσει τον αριθμό και τη συχνότητα των ξεσπασμάτων.
• Εξηγείστε στο παιδί ότι υπάρχουν καλύτεροι τρόποι για να παίρνει αυτό που θέλει.
• Μην ανταμείβετε το παιδί μετά το ξέσπασμα, επειδή ηρέμησε. Κάποια παιδιά με αυτό τον τρόπο μαθαίνουν ότι η κρίση νεύρων είναι ένας καλός τρόπος για να παίρνουν αργότερα κάτι ευχάριστο.
• Ποτέ μην επιτρέψετε στα ξεσπάσματα να επηρεάσουν αρνητικά την κατά τα άλλα καλή σχέση που έχετε με το παιδί ή το μαθητή σας.
• Διδάξτε το παιδί ότι ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που έχουμε όλοι και δείξτε του με το παράδειγμα σας αλλά και με εκπαίδευση τρόπους για να εκφράζει το θυμό του εποικοδομητικά και όχι καταστροφικά.

Αν, παρόλο που χρησιμοποιήσατε αυτές τις παρεμβάσεις, τα ξεσπάσματα αυξάνουν σε συχνότητα, διάρκεια ή ένταση, ζητήστε τη γνώμη ειδικού. Το ίδιο ισχύει αν το παιδί όταν κάνει ξέσπασμα αυτοτραυματίζεται, πληγώνει ή επιτίθεται σε άλλους, δείχνει γενικά καταθλιπτικό, έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση ή εξαρτάται υπερβολικά από εσάς ή το δάσκαλο για υποστήριξη.

Ζητήστε ειδικό έλεγχο για την ακοή και την όραση που παιδιού, ψάξτε την πιθανότητα να υπάρχει κάποια χρόνια νόσος και συμβουλευτείτε παιδοψυχίατρο για να διαπιστώσετε αν το παιδί παρουσιάζει καταστάσεις όπως: διαταραχή του αυτιστικού φάσματος, γλωσσική καθυστέρηση ή κάποια μαθησιακή δυσκολία που είναι πιθανό να συμβάλλουν στα αυξανόμενα ξεσπάσματα του. Απευθυνθείτε στις κρατικές ιατροπαιδαγωγικές υπηρεσίες ή ζητήστε από τον παιδίατρό σας να σας παραπέμψει απευθείας σε επαγγελματία ψυχική υγείας παιδιών και εφήβων.

Σπυριδούλα Κώτση
Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων
Για την «ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ»
www.facebook.com/paidopsy.gr