Παιδί και Μουσική

Τι είναι η Μουσική

Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η μουσική είναι επιστήμη. Είναι ακριβής, συγκεκριμένη στη γραφή της και απαιτεί απόλυτη ακουστικότητα.

Η παρτιτούρα ενός μαέστρου είναι ένα διάγραμμα, μια γραφική παράσταση που αποτελείται από συχνότητες, δυναμικές, μελωδίες και αρμονίες και όλα αυτά σε απόλυτη σύμπνοια με τον έλεγχο του ρυθμού και του χρόνου.

Κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι είναι κλάδος των μαθηματικών.

Ρυθμικά η μουσική είναι βασισμένη σε υποδιαιρέσεις του χρόνου, σε κλάσματα που προσδιορίζουν τη σχέση της νότας με το ρυθμό, σχέσεις μαθηματικές που πρέπει να εκτελεστούν και όχι να λυθούν σε κάποιο χαρτί.

Έχει ειπωθεί ότι η μουσική μοιάζει με ξένη γλώσσα: Οι περισσότεροι όροι της είναι στα Ιταλικά, στα Γερμανικά ή στα Γαλλικά. Η σημειογραφία της είναι ένα αναπτυγμένο είδος στενογραφίας το οποίο χρησιμοποιεί σύμβολα για να παρουσιάσει ιδέες.

Η σημασιολογία της μουσικής είναι ίσως η πιο ολοκληρωμένη και παγκόσμια γλώσσα.

Η μουσική συνήθως αντικατοπτρίζει το περιβάλλον και τους καιρούς μέσα στους οποίους κάθε φορά αναπτύσσεται ένα μουσικό μέλος της με αποτέλεσμα να μας μεταφέρει ιστορικά σε διάφορες εποχές και γεγονότα, οπότε σίγουρα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως κομμάτι ιστορικού επεξεργαστή.

Η μουσική είναι και σωματική εκπαίδευση, αφού απαιτεί απίστευτο συγχρονισμό δαχτύλων, χεριών, μπράτσων, χειλιών, προσώπου, πλάτης, στομαχιού και διαφόρων άλλων μυών, για να εκτελεστεί σωστά ένα μουσικό μέρος σε κάποιο όργανο ή με τη φωνή. Οι παραπάνω κινήσεις πρέπει να απόλυτα συγχρονισμένες με τα ηχητικά ερεθίσματα που λαμβάνει το αυτί του εκτελεστή και τις διαταγές του μυαλού του για μια εκτέλεση με συναίσθημα.

Το ερώτημα: τι είναι μουσική κατά τη δική μου ταπεινή άποψη, είναι τελείως ουτοπικό γιατί η μουσική είναι τέχνη. Περιλαμβάνοντας όλα τα παραπάνω στοιχεία σαν ένα απλό συστατικό της, κατορθώνει να εξυψώσει τόσο τον ακροατή της όσο και το δημιουργό και τον εκτελεστή δημιουργώντας μια σειρά από αλλεπάλληλα συναισθήματα, απορροφώντας όλη τη στεγνή πραγματικότητα την οποία και βιώνουμε σχεδόν καθημερινά και να εμφυτεύσει στην ψυχή μας πράγματα που καμιά επιστήμη δε μπορεί: Τη δημιουργία παράλληλων όσο και διαφορετικών συναισθημάτων κατά την ακρόαση της ίδιας μελωδίας, από διαφορετικούς ακροατές.

Έτσι λοιπόν, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε: μουσική είναι κάθε τι που εμείς ακούμε ως μουσική.

Θα μπορούσε να είναι ένας απλός ήχος, μια ολόκληρη συμφωνία ή το βούισμα μια μύγας, θα μπορούσε ίσως να είναι και ένας μοναχά αποχαιρετισμός ή οτιδήποτε άλλο κάποιος θα μπορούσε να αισθανθεί ως μουσική.

Η μουσική είναι η ιδιόμορφη εκείνη «ουσία» που βρίσκεται μέσα σε κάθε άνθρωπο και εγείρει τα συναισθήματα του με τρόπο μοναδικό. Μουσική μπορούν να ακούσουν και οι άνθρωποι που δεν έχουν την ακοή τους ακριβώς γιατί η μουσική είναι συνυφασμένη με τη σκέψη μας και μπορούμε να την ακούσουμε ακόμα και όταν δεν υφίσταται σε πραγματική μορφή.

Το όφελος των παιδιών

Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε από το Ιατρικό Πανεπιστήμιο της Florida, πρόωρα βρέφη που άκουγαν κατά τακτά διαστήματα μουσική ανεξαρτήτως είδους, ανέπτυξαν σημαντικά ψηλότερες διανοητικές και σωματικές ικανότητες από αυτά που μεγάλωσαν κατά τον ίδιο τρόπο αλλά χωρίς να ακούν τη μουσική.

Η αξία της μουσικής εκπαίδευσης είναι κάτι που έχει αμφισβητηθεί όχι μόνο από γονείς αλλά κι από εκπαιδευτικούς, πιο πολύ από οποιαδήποτε άλλο είδος μόρφωσης. Ζώντας σε μια κοινωνία που η βασική απαίτηση και αναγκαιότητα κατά παγκόσμια βάση, είναι η ικανότητα να βγάζουμε χρήματα οι εκάστοτε υπεύθυνοι για την εκπαίδευση των παιδιών μας αλλά και οι ίδιοι οι γονείς πολλές φορές ωθούνται στο να παίρνουν τις ανάλογες αποφάσεις.

Ο Πλάτωνας έλεγε: «Η εκπαίδευση στη μουσική είναι ανάγκη επιτακτική γιατί περισσότερο από οτιδήποτε στον κόσμο ο ρυθμός και η αρμονία επηρεάζουν το ενδότερο κομμάτι του εαυτού μας, και ο καθένας από εμάς θα πρέπει να ξέρει πως να το χαλιναγωγήσει.»

Πως λοιπόν διαβρώθηκε τόσο πολύ αυτή η θεωρία με το πέρασμα των καιρών;

Η ιδέα της μουσικής εκπαίδευσης από μόνη της είναι καλή. Λίγοι θα έλεγαν ότι δε θα ήθελαν τα παιδιά τους να ξέρουν κάτι από μουσική. Μα στην ουσία σαν προτεραιότητα, η μουσική εκπαίδευση δεν είναι στη κορυφή των προτιμήσεων όταν οι γονείς βάλλονται από τα πρέπει της σύγχρονης κοινωνίας.

Γιατί η μουσική θα πρέπει να έχει την ίδια θέση στη σχολική εκπαίδευση όπως τα Ελληνικά, τα Μαθηματικά και οι υπόλοιπες επιστήμες και ακόμα πιο πολύ θα πρέπει να κατέχει βασική θέση στην πρώιμη εκπαίδευση των παιδιών, να αρχίζει δηλαδή από την προπαιδεία;

Κατ’ αρχήν θα πρέπει να εκπαιδευτούν οι γονείς, ώστε να πιστέψουν και οι ίδιοι για την αξία και την προτεραιότητα αυτής της βασικής τέχνης.

Μέσα από έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί, αποδεικνύεται ότι τα παιδιά που μαθαίνουν από πολύ μικρά μουσική, μαθαίνουν ευκολότερα στο σχολείο. Γίνονται καλύτεροι ακροατές και συγκεντρώνονται πιο εύκολα. Σε μελέτη που έγινε πάνω σε ένα ποσοστό μαθητών Γυμνασίου στη Καλιφόρνια αποδείχτηκε ότι οι μαθητές που είχαν παιδεία στη μουσική ήταν πιο σωστοί στην οργάνωση της σκέψης τους και στη νοητική τους ευελιξία.

Τα παιδιά που μαθαίνουν από νωρίς κάποιο μουσικό όργανο αναπτύσσουν γρηγορότερα της φυσικές, πνευματικές, συναισθηματικές και κοινωνικές τους δεξιότητες.

«Η γνώση μουσικού οργάνου αυξάνει τη συνεργατικότητα, την αυτοσυγκέντρωση, το μνημονικό, την ικανότητα στην ομιλία, την όραση και την ακοή. Το τελικό μας συμπέρασμα είναι ότι η μουσική εκπαίδευση αναπτύσσει τις ικανότητες του εγκεφάλου και ολόκληρου του νευρομυικού μας συστήματος.» (University of Medicine, San Francisco, Dr Frank.R.Wilson).

Τα μουσικά παιχνίδια που γίνονται κατά την εκμάθηση της μουσικής προπαιδείας, στάθηκαν η βάση στο σχέδιο ILM: (Interdependent Learning Model), ένα μοντέλο διδασκαλίας για παιδιά που δε μπορούν να κατανοήσουν βασικές έννοιες και ιδέες: Μέσα από μουσικά παιχνίδια και παραδείγματα αυτές οι έννοιες τους γίνονται απόλυτα αντιληπτές.

Συνοπτικά, αν θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη, σε ένα τόσο σημαντικό θέμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι:

Στο επίπεδο της μόρφωσης των παιδιών, η μουσική τα παρακινεί να μάθουν με μεγαλύτερη ευκολία και πιο ενδιαφέρον, αναπτύσσει συμπεριφορές οι οποίες οδηγούν σε υψηλότερες διανοητικές ικανότητες, τα παιδιά που παίρνουν μέρος από νωρίς σε ένα μουσικό σύνολο αναπτύσσουν υψηλότερες ικανότητες αντίληψης και αυξάνουσα επιδεξιότητα στο να αναλύουν και να αξιολογούν σωστά τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες.

Μαθαίνουν την ομαδική δουλειά, κινούνται ευέλικτα και με την αποφασιστικότητα που χρειάζεται η επιτυχία του συνόλου και του ατόμου με αποτέλεσμα να ευνοούνται αργότερα στους ίδιους τομείς που απαιτεί η σύγχρονη προσφορά εργασίας και όλα αυτά απολαμβάνοντας την υγιή και θετική συμμετοχή σε ένα σύνολο με φίλους.

Πέρα από τα παραπάνω η μουσική αναπτύσσει τη δημιουργικότητα και τη φαντασία μας, μας βοηθάει να εκφραζόμαστε καλύτερα και πλουτίζει τη ζωή μας.

H νεότερη ψυχολογία, ερεύνησε διεξοδικά την επίδραση του τραγουδιού και γενικότερα της μουσικής στην ανάπτυξη του παιδιού και γενικότερα στη βαθύτερη σχέση με την ανθρώπινη ψυχή. Το κύριο συμπέρασμα είναι ότι αποτελούν μια βαθιά ψυχολογική ανάγκη της ανθρώπινης φυλής. Γι’ αυτό και η μουσική είναι έμφυτη σχεδόν σε κάθε άνθρωπο. Η μουσική στο παιδί είναι μια ενέργεια, μια δράση, ένα όπλο, μια έκφραση.

Ο πολιτισμός με την εξέλιξή του σταμάτησε αυτή τη φυσική έκφραση στον άνθρωπο. Η διδασκαλία στο σχολείο, αποτελείωσε το κακό!

«Η μέθοδός της, καταστρέφει τη ροή της μουσικότητας, γιατί μεταχειρίζεται την αναλυτική μέθοδο, που κάνει ανατομία πάνω στη μουσική φράση ενώ αυτή είναι κάτι ενιαίο, που το δίνει κάθε στιγμή η ολότητα της ανθρώπινης ψυχής.

Κατάντησε τη σχολική μουσική σε μια προετοιμασία για γιορτές, επιδείξεις και συναναστροφές. Κάθε ομαδική επίδειξη σέρνει μαζί της τόσες ανησυχίες και ζηλοτυπίες που καταστρέφει την ουσία της κάθε μουσικής δραστηριότητας.»

Αυτό που θα πρέπει να τονίσουμε σαν κατακλείδα των παραπάνω είναι ότι στόχος μας, δεν είναι να κάνουμε όλα τα παιδιά μουσικούς. Είναι να γίνουν τα παιδιά μουσικόφιλοι. Ο ρυθμός, η μελωδία, η αρμονία, η ενορχήστρωση όλα τα στοιχεία της μουσικής έχουν τεράστια δύναμη. Κάποιο από αυτά τα επιμέρους στοιχεία της θα εντυπωσιάσει το παιδί κι έτσι θα κρατήσει τη μουσική μέσα του. Σε κάθε περίπτωση το κέρδος είναι μεγάλο γιατί έτσι εισάγουμε το παιδί στην αισθητική καλλιέργεια η οποία όπως ξέρετε, ούτε επιβάλλεται αλλά ούτε και διδάσκεται.

Οι αισθητικές υποδοχές που το παιδί, όπως και κάθε άτομο, διαθέτει σαν ένα δώρο από τη φύση, ενεργοποιούνται με τη μουσική από τη νηπιακή ηλικία, λειτουργούν ως αντίβαρο στις γνωστικές επιθέσεις που τα παιδιά περισσότερο από κάθε άλλη ηλικία βάλλονται τώρα, και συμβάλλουν στην ολόπλευρη και ισόρροπη ανάπτυξη της προσωπικότητας τους.

Τα 4 σπουδαία μοντέλα διδασκαλίας της μουσικής στην προσχολική ηλικία

Ένα βασικό στοιχείο στο φιλοσοφικό υπόβαθρο των θεωριών όλων των μεγάλων μουσικοπαιδαγωγών είναι ότι τα μουσικά βιώματα θα πρέπει να προηγούνται της θεωρητικής κατανόησης των μουσικών εννοιών.

Δηλαδή ότι πιο σημαντική είναι πρώτα η κατάκτηση της εξοικείωσης με την ίδια τη μουσική πριν την κατάκτηση των συμβόλων της.

Ο Dalcroze υποστηρίζει ότι η πρώτη επαφή των παιδιών με τα ηχητικά φαινόμενα γίνεται διαμέσου της σωματικής κίνησης. Το σώμα δηλαδή, αντιμετωπίζεται ως το πρωταρχικό μουσικό όργανο και ως το ουσιαστικότερο μέσο εσωτερίκευσης και εμπέδωσης των μουσικών εννοιών. Πίστευε επίσης ότι η ανάπτυξη εσωτερικής ακοής και μουσικής φαντασίας θα πρέπει να ξεκινούν από πολύ νωρίς. Γι αυτό και κινείται με τις απλούστερες βασικές κινήσεις όπως το περπάτημα ή το τρέξιμο που είναι φυσικές καταστάσεις για τα παιδιά προς πιο πολύπλοκες μορφές κινητικής αναπαράστασης των μουσικών εννοιών.

Ο Kodaly υποστηρίζει ότι η γνώση και η αίσθηση του ρυθμού αναπτύσσονται μέσα από ενεργό συμμετοχή σε ρυθμικά παιχνίδια, δηλαδή η κίνηση αντιμετωπίζεται ως ένα στοιχείο που αναπτύσσεται παράλληλα με τη μουσική στο παιδί και βοηθά στην ουσιαστικότερη βίωση μουσικών εννοιών. Γι’ αυτό και το τραγούδι είναι το βασικότερο μέσο για να γίνει η μουσική πραγματικά ένα κομμάτι από το ίδιο το παιδί.

Η μέθοδος Orf, η οποία είναι και η πιο διαδεδομένη στη χώρα μας, τονίζει ότι τα παιδιά πρέπει να κάνουν τα ίδια μουσική, να συμμετάσχουν ενεργά σε διαδικασίες μουσικής δημιουργίας πριν από οποιαδήποτε θεωρητική διδασκαλία. Υποστηρίζει ότι η αίσθηση πρέπει να προηγείται της γνώσης. Κινείται από απλές ηχηρές ασκήσεις βασισμένες σε ρύμες, σε πιο πολύπλοκες μορφές μουσικής δημιουργίας. Και ο Kodaly και ο Orff έδιναν μεγάλη έμφαση στα πρώτα βήματα της μουσικής παιδείας θεωρώντας την ως θεμελιώδη για τη μετέπειτα μουσική ανάπτυξη του παιδιού.

Τέλος ο Suzuki, προτείνει μια μέθοδο εκμάθησης της Μουσικής, ανάλογη με τη φυσική και αβίαστη εκμάθηση της μητρικής γλώσσας μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, γι’ αυτό και ενθαρρύνει τα παιδιά να παίζουν «με το αυτί» και να μαθαίνουν διαμέσου της παρατήρησης, της μίμησης και της επανάληψης. Θεωρεί ότι η εκμάθηση μουσικής αρχίζει από τη λεγόμενη «μηδενική ηλικία», από τη στιγμή δηλαδή, της γέννησης του παιδιού και πιστεύει ότι από τους πρώτους κιόλας μήνες της ζωής του οι εμπειρίες ακρόασης είναι κρίσιμες για τη μετέπειτα μουσική του ανάπτυξη.

Το μοντέλο διδασκαλίας που προτείνω

Μετά από χρόνια διδασκαλίας σε αυτές τις ευαίσθητες ηλικίες, κατέληξα σε ένα δικό μου μοντέλο μουσικής προπαιδείας, που συνδυάζει όλα τα παραπάνω και εμπεριέχει και τη δική μου άποψη.

Χρησιμοποιώντας, στην αρχή το κάθε μοντέλο ξεχωριστά, παρατήρησα ότι ενώ στην αρχή τα παιδιά το αντιμετώπιζαν με ιδιαίτερο ενθουσιασμό, σιγά – σιγά η επανάληψη όχι των μαθημάτων αλλά της ουσίας τους, τα έκανε να χάνουν το αρχικό τους ενδιαφέρον.

Σκέφτηκα λοιπόν, ότι το κάθε έτος της προπαιδείας πρέπει να τα έχει όλα.

Για μένα, τα παιδιά, μόνο με παιχνίδι -και πάντα με παιχνίδι- γιατί έτσι κι αλλιώς η έννοια διδασκαλία δε σημαίνει τίποτα γι’ αυτά, πρέπει να έρχονται σε επαφή με τα σύμβολα της μουσικής γιατί έτσι εξοικειώνονται με την έννοια της δημιουργίας της καθώς και με την ανάγνωσή της, κι απελευθερώνεται από τα στενά πλαίσια του «μιμούμαι το δάσκαλο μου» ή επαναλαμβάνω τις κινήσεις τους. Η γνωριμία με τη συμβολική γραφή της μουσικής, τα αποδεσμεύει και από το φόβο του να τη μάθουν.

Έτσι μέσα από το παραμύθι της μουσικής και από χρωματιστά πρόσωπα μια οικογένειας, τα παιδιά γνωρίζουν τις επτά νότες, πρώτα οπτικά (θυμούνται δηλαδή το χρώμα τους, που άλλωστε υπάρχει και πάνω στο ξυλόφωνο το πρώτο κρουστό όργανο με μελωδία που τα βοηθάει να προσεγγίσουν την εκτέλεση της μουσικής) και έπειτα γνωστικά, αφού καλούνται να τις ζωγραφίσουν και τα ίδια.

Ο ρυθμός που είναι βασικός στη μουσική και οι υποδιαιρέσεις του, είναι μάλλον το πιο δύσκολο θέμα για να διδαχτεί. Τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία δεν έχουν ακόμα προσδιορίσει το πόσο κρατάει ένας ήχος, και πολλές φορές δε θεωρούν και απαραίτητο να δώσουν σημασία στο πότε ένας ήχος είναι μακρύς και πότε διακεκομμένος.

Εμπειρικά, με εκτελέσεις σε κρουστά και τραγούδια εξοικειώνονται με την έννοια των διαφορετικών ρυθμών. Ύστερα, μέσα από ένα συγκεκριμένο παραμύθι το οποίο διαρκώς επαναλαμβάνεται κάθε φορά που γνωρίζουν μια νότα οι τρεις πολύ βασικές ρυθμικές αξίες (ολόκληρο, μισό, τέταρτο) στις οποίες μια νότα μπορεί να βρεθεί, έχουν πλέον γίνει βίωμα μέσα τους. Με αριθμούς μιλώντας, τα παιδιά μέχρι να γνωρίσουν και την τελευταία νότα θα έχουν ακούσει το παραμύθι είκοσι μια φορές!!

Σε πολλά από αυτά σας διαβεβαιώνω, δεν είναι αρκετές και θέλουν να το ακούν ξανά και ξανά…!!!

Από την πολύ αρχή, γνωρίζοντας μόνο τις τρεις πρώτες νότες, μπαίνουν στην έννοια της δημιουργίας με το να κληθούν να χρησιμοποιήσουν μόνα τους, χωρίς τη δική μου καθοδήγηση, τις νότες που ξέρουν με όποια σειρά θέλουν και σε όποια ρυθμική αξία επιλέξουν. Έπειτα μας παίζουν το τραγούδι τους στο ξυλόφωνο ή στο μεταλλόφωνο.
Όμως δε μένουμε μόνο στην εκμάθηση των συμβόλων της μουσικής.

Γνωρίζουμε κι ακούμε από κοντά τα λαϊκά παραδοσιακά μας όργανα, έχουμε την ευκαιρία να τα επισκεφτούμε στο μουσείο Λαϊκών οργάνων, όπως επίσης θα γνωρίσουμε και τα όργανα μιας Συμφωνικής ορχήστρας με εικονογραφημένο και πλούσιο ακουστικό υλικό καθώς και τα ηλεκτρικά όργανα που δημιουργούν μια τζαζ ή ροκ μπάντα.

Θα ακούσουμε διαφορετικά στυλ μουσικής και θα μάθουμε χαρακτηριστικά τραγούδια από το κάθε είδος.

Θα μάθουμε τον τρόπο να παραλλάσσουμε τραγούδια και να αυτοσχεδιάζουμε άλλα, πάνω σε βασικά μοτίβα, παίζουμε διαγωνισμούς αυτοσυγκέντρωσης κι ετοιμότητας, φτιάχνουμε μικρές ορχήστρες και εκτελούμε μουσικά κομμάτια, δημιουργούμε πολλά τραγουδοπαιχνίδια και βεβαίως έχουμε ειδικά μαθήματα μουσικοκινητικής, κατά την οποία μέσα από τη μουσική εξερευνούμε με τον προσωπικό μας τρόπο τον εαυτό μας.

Από το δεύτερο χρόνο και έπειτα όταν πια τα παιδιά θα έχουν εξοικειωθεί με τα βασικά σύμβολα της μουσικής, παράλληλα με την ολοκλήρωση του όλου προγράμματος βασικό ρόλο παίζει και η εκμάθηση της φλογέρας, ένα όργανο που θα βοηθήσει τα παιδιά και στο σωστό έλεγχο της αναπνοής τους.

Καθ’ όλα τα έτη της προπαιδείας – ολοκληρωμένο πρόγραμμα κατά τη δική μου άποψη είναι το τριετές- τα παιδιά έρχονται σε επαφή με μεγάλα μουσικά παιδικά αριστουργήματα… όπως π.χ. Ο Πέτρος και ο Λύκος, το Καρναβάλι των ζώων ή τη μοναδική παιδική όπερα του Ευγένιου Τριβιζά «οι Δραπέτες της Σκακιέρας»… όχι μόνο ακουστικά αλλά και οπτικά.

Φαίη Ρηγοπούλου, Μουσικοπαιδαγωγός,
Καθηγήτρια Ανωτέρων Θεωρητικών, Πιάνου και Αρμόνιου