Παιδί και κατάθλιψη: Συμπτώματα, αιτίες, αντιμετώπιση

Η θλίψη, η στεναχώρια και ο ψυχικός πόνος γενικότερα αποτελούν κομμάτι της ζωής του καθενός, ασχέτως ηλικίας, και ξεπερνιούνται χωρίς ιδιαίτερη βοήθεια και σοβαρές συνέπειες, μετά από κάποιο διάστημα. Αντίθετα, η κατάθλιψη διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και έχει σοβαρές επιπτώσεις στην καθημερινότητα και γενικότερα στη ζωή μας.

Οι λόγοι που ένα παιδί εμφανίζει κατάθλιψη είναι πολλοί, όπως, για παράδειγμα, ο θάνατος κάποιου αγαπημένου προσώπου, η στοχοποίησή του ως αποδέκτη κάποιας μορφής ενδοσχολικής βίας, σοβαρά προβλήματα στην οικογένειά του κ.ά. Υπάρχουν, όμως, και φορές όπου δεν υπάρχει κάποια προφανής και συγκεκριμένη αιτία.

Από το 1980, θεωρείται πως η κατάθλιψη μπορεί να πλήξει ακόμα και παιδιά ηλικίας κάτω των 12 ετών -με τον ίδιο τρόπο που πλήττει και τους ενήλικες- αν και σχετικά σπάνια. Τα κριτήρια είναι τα ίδια και η διάγνωση μπορεί να τεθεί από την ηλικία των 3 χρόνων. Ήδη από την ηλικία αυτή, μπορούν να παρατηρηθούν -εκτός από τα διάφορα σωματικά- τα κλασσικά μελαγχολικά συμπτώματα, αρκεί να μπορέσουμε να τα αποκωδικοποιήσουμε διαμέσου του τρόπου λεκτικής έκφρασης και συμπεριφοράς που αντιστοιχεί στα παιδιά των συγκεκριμένων ηλικιών.

Συμπτώματα που πιθανολογούν την ύπαρξη κατάθλιψης στο παιδί

Το παιδί είναι λυπημένο, κλαίει εύκολα, έχει θλιμμένη έκφραση, είναι άτονο, δεν έχει αντοχές και όρεξη για φαγητό.
Τίποτα δεν το ευχαριστεί ή το διασκεδάζει, δεν έχει διάθεση για παιχνίδι, δεν θέλει τίποτα, κάποιες φορές ούτε και να ζήσει.
Είναι ευερέθιστο, επιθετικό, ανήσυχο και δεν μπορεί να συγκεντρωθεί το ίδιο εύκολα όπως πριν.
Δεν τα καταφέρνει στις σχολικές εργασίες και τα μαθήματά του, όπως παλαιότερα. Γενικά, η σχολική του επίδοση μειώνεται αισθητά.
Αρνείται να αποχωρισθεί τους γονείς του για να πάει στον παιδικό σταθμό ή στο σχολείο και δεν θέλει να κοιμηθεί μόνο στο κρεβάτι του.
Εμφανίζει, συχνά, διάφορα σωματικά συμπτώματα χωρίς, όμως, να υπάρχουν ιατρικά ευρήματα που να τα δικαιολογούν.

Παρατηρήσεις και αντιδράσεις των γονιών

Αναφέρουν και οι ίδιοι την ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων από τα παραπάνω συμπτώματα στο παιδί. Δεν αναγνωρίζουν τη συμπεριφορά του παιδιού τους.
Δυσκολεύονται να ανατρέψουν -παρά τις όποιες προσπάθειές τους- την κακή διάθεση ή τον εκνευρισμό του παιδιού. Ύπαρξη συχνών συγκρούσεων.
Νιώθουν πολύ άσχημα που δεν καταφέρνουν να βελτιώσουν, έστω και λίγο, τη διάθεση του παιδιού τους και να το κάνουν να ασχοληθεί με κάτι ευχάριστο.
Ανησυχούν μήπως το παιδί έχει κάποια σοβαρή ασθένεια και θέλουν να εξετασθεί ενδελεχώς.
Υποπτεύονται την πιθανή ύπαρξη κατάθλιψης, κυρίως όταν υπάρχει ανάλογο οικογενειακό ιστορικό.
Έχουν μεγάλη ανησυχία και φόβο, στην περίπτωση που το παιδί έχει εκφράσει πως δεν θέλει να ζήσει ή έχει εκθέσει τη ζωή του σε σοβαρό κίνδυνο (π.χ. απόπειρα αυτοκτονίας)

Παιδί και κατάθλιψη: Το ίδιο το παιδί

Σπάνια μπορεί να περιγράψει αυθόρμητα το πώς αισθάνεται, απαντά με ένα «Δεν ξέρω» ή «Καλά» στις διάφορες ερωτήσεις που του γίνονται.
Οι ερωτήσεις που γίνονται στο παιδί θα πρέπει να είναι πολύ συγκεκριμένες και με την προτροπή να αναφέρει παραδείγματα του τρόπου που σκέφτεται και ενεργεί σε διάφορες καταστάσεις.
Το παιδί έχει ένα καταθλιπτικό προσωπείο: θλιμμένα μάτια, αδιάφορο και ανέκφραστο πρόσωπο.
Τα παιδιά σχολικής ηλικίας αρνούνται συνήθως πως δεν νιώθουν καλά, δεν έχουν διάθεση για συζήτηση και δείχνουν εκνευρισμό.
Τα μικρότερης ηλικίας παιδιά είναι προσκολλημένα στη μητέρα τους, αδιαφορούν για τον οποιονδήποτε άλλο θελήσει να τα προσεγγίσει ή εκνευρίζονται και γίνονται επιθετικά.

Παιδί και κατάθλιψη : Συχνότητα και συνοσηρότητα

Η συχνότητα εμφάνισης της κατάθλιψης σε παιδιά κάτω των 12 ετών είναι περίπου 1-2% και το ίδιο συχνή και στα δύο φύλα. Σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, αν και δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, υπολογίζεται πως το ποσοστό είναι <1%.
Η κατάθλιψη εμφανίζεται συχνότερα σε παιδιά που πάσχουν από διάφορα χρόνια νοσήματα που μειώνουν την ποιότητα ζωής, όπως π.χ. ο σακχαρώδης διαβήτης, η επιληψία, το άσθμα κ.ά.
Συνυπάρχει πολύ συχνά με όλες τις αποκαλούμενες νευροψυχιατρικές διαταραχές, όπως η διαταραχή διάσπασης προσοχής και υπερκινητικότητας και οι διαταραχές του αυτιστικού φάσματος. Επίσης, όλες οι μορφές ορμονικών διαταραχών μπορεί να προκαλέσουν κατάθλιψη, ιδιαίτερα ο υποθυρεοειδισμός.
Θα πρέπει, επίσης, να αναφερθεί πως, πολύ συχνά, διάφορα γενικά και ασαφή σωματικά ενοχλήματα/συμπτώματα συνυπάρχουν με την κατάθλιψη ή μπορεί να υποδηλούν την ύπαρξή της.

Διαβαθμίσεις της σοβαρότητας της κατάθλιψης

Η κατάθλιψη διαχωρίζεται συχνά σε ήπια, μέτρια και σοβαρή. Καθοριστικό στοιχείο της αξιολόγησης του βαθμού σοβαρότητας μιας κατάθλιψης είναι το κατά πόσο το παιδί λειτουργεί ως συνήθως ή όχι.
Στην περίπτωση της ήπιας κατάθλιψης, το παιδί διατηρεί συνήθως τη γνώριμη λειτουργικότητά του τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, παρά την κακή του διάθεση.
Στην περίπτωση της μέτριας κατάθλιψης, το παιδί δυσκολεύεται να ανταποκριθεί στις σχολικές του υποχρεώσεις και στις σχέσεις του με την οικογένεια και τους φίλους του.
Τέλος, στην περίπτωση της σοβαρής κατάθλιψης, το παιδί έχει σοβαρότατες δυσκολίες να λειτουργήσει ως συνήθως, μπορεί να κλειστεί εντελώς στον εαυτό του και δεν τρέφεται ή κοιμάται φυσιολογικά.

Αιτιολογία

Μερικές φορές, η κατάθλιψη ξεκινά με μια συγκεκριμένη αφορμή/αιτία, όπως π.χ. θλίψη για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητο. Συχνά, δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη αφορμή.
Αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης κατάθλιψης υπάρχει σε περίπτωση που κάποιο άτομο του άμεσου περιβάλλοντος του παιδιού έχει ή είχε κατάθλιψη. Αυτό που κληρονομείται δεν είναι η κατάθλιψη αλλά μια ευαλωτότητα απέναντι στην πιθανότητα εμφάνισής της.
Ο καθένας μας μπορεί να εμφανίσει κατάθλιψη αλλά σε ορισμένους η πιθανότητα αυτή είναι μεγαλύτερη, εξαιτίας μιας μεγαλύτερης ευαλωτότητας να ανταπεξέρχονται στις διάφορες αντιξοότητες της ζωής. Η ευαλωτότητα αυτή μπορεί να υπάρχει από τη στιγμή της γέννησης (ιδιοσυστασιακή), να οφείλεται στον τρόπο και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες μεγάλωσε το παιδί ή στο συνδυασμό αυτών των δύο παραμέτρων.
Το να έχει κάποιος μια ευαλωτότητα δε σημαίνει πως θα εμφανίσει απαραίτητα κατάθλιψη.
Ένα παιδί με δύσκολο ταπεραμέντο -που είναι ανήσυχο, κινητικό, απαιτητικό και γενικά δύσκολο στη φροντίδα του- αντί αποδοχής και επιβράβευσης, εισπράττει συνήθως απόρριψη, κριτική και διάφορες τιμωρίες. Αυτού του είδους η αντιμετώπιση επιδεινώνει τις δυσκολίες του, κάνοντας ταυτόχρονα ακόμα δυσκολότερο το χειρισμό του. Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που μπορεί πολύ ευκολότερα να πυροδοτήσει την εμφάνιση μίας κατάθλιψης.
Γενικά, αυτό που ισχύει είναι πως η εμφάνιση μιας κατάθλιψης είναι το αποτέλεσμα διαφόρων γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων.

Θεραπευτική αντιμετώπιση

Η κατάθλιψη αναχαιτίζει συνολικά την εξέλιξη του παιδιού, αναγκάζοντάς το να παλινδρομήσει σε συμπεριφορές προηγούμενων χρόνων. Η συναισθηματική του εξέλιξη πλήττεται σοβαρά, το ίδιο και η μαθησιακή του ικανότητα. Για τους λόγους αυτούς, η κατάθλιψη έχει συνήθως σοβαρότερες επιπτώσεις στα παιδιά απ’ ό,τι στους ενήλικες και γι’ αυτό θα πρέπει να αντιμετωπισθεί άμεσα και αποτελεσματικά.
Η πρόγνωση της κατάθλιψης στα παιδιά δεν είναι και τόσο καλή αλλά μια έγκαιρη θεραπευτική αντιμετώπιση μπορεί να βελτιώσει την προοπτική της μελλοντικής της πορείας. Η κατάθλιψη στις ηλικίες αυτές μπορεί να είναι το πρώτο επεισόδιο μιας μελλοντικής διπολικής διαταραχής/μανιοκατάθλιψης.
Η ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση στις ηλικίες αυτές είναι απαραίτητη. Για τα μικρότερης ηλικίας παιδιά, η ψυχαναλυτικού τύπου παιγνιοθεραπεία είναι η μόνη επιλογή, αρκεί να γίνεται με θεραπευτή που έχει την ανάλογη εκπαίδευση.
Η διάρκεια της ψυχοθεραπείας ποικίλει από περίπτωση σε περίπτωση και δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί. Στη διάρκεια της θεραπείας, το παιδί μαθαίνει να αναγνωρίζει, να κατανοεί και να διαχειρίζεται πολύ αποτελεσματικότερα τα συναισθήματά του. Συχνά, ενδείκνυται η συνέχιση της θεραπείας και μετά την εξάλειψη της κατάθλιψης, όχι μόνο για περαιτέρω ενδυνάμωση του ψυχισμού του παιδιού και για αποτροπή μιας πιθανής υποτροπής αλλά και για την κατανόηση των αιτιών που προκάλεσαν την κατάθλιψη.
Η ψυχική διάθεση και, γενικότερα, ο ρόλος των γονιών, ως των σημαντικότερων προσώπων στη ζωή του παιδιού, είναι αποφασιστικής σημασίας. Για το λόγο αυτό, είναι απαραίτητο να έχουν και οι ίδιοι κατά διαστήματα υποστηρικτικού και συμβουλευτικού τύπου συναντήσεις με τον θεραπευτή για να νιώσουν καλύτερα και πιο ασφαλείς ώστε να μπορέσουν να συμβάλλουν και αυτοί από την πλευρά τους στη στήριξη του παιδιού στις δύσκολές του στιγμές.
Σε ορισμένες περιπτώσεις και για παιδιά ηλικίας άνω των 6 ετών, μπορεί να είναι απαραίτητη και η χορήγηση αντικαταθλιπτικής φαρμακευτικής αγωγής.