Το συμβολικό παιχνίδι

Το παιχνίδι αποτελεί μέρος της εξελικτικής διαδικασίας πολλών ειδών, όχι μόνο του ανθρώπινου. Συναντάται σε πολλά ζώα ως τρόπος επικοινωνίας με τα μικρά τους και ως εκ τούτου δεν είναι σωστό να θεωρείται απλή ή άσκοπη διαδικασία. Μέσα από το παιχνίδι οι γονείς μεταφέρουν στα παιδιά τους συναισθηματική επαφή και κοινωνική γνώση ενώ παράλληλα εξασκούν δεξιότητες π.χ. το γατάκι μαθαίνει να κυνηγά την ουρά του αποκτώντας έτσι ευελιξία και καλύτερα αντανακλαστικά προκειμένου να ανταποκριθεί στο κυνήγι, απαραίτητο για την επιβίωση. Στο ανθρώπινο είδος, το παιχνίδι είναι πιο σύνθετο, παρουσιάζει μεγαλύτερη ποικιλία και εξυπηρετεί πολλαπλούς στόχους.

Από τα διάφορα είδη παιχνιδιού που υπάρχουν, ιδιαίτερη αξία έχει το συμβολικό παιχνίδι, που χαρακτηρίζει αποκλειστικά το ανθρώπινο είδος.

Τι είναι το συμβολικό παιχνίδι;

Πρόκειται στην ουσία για τη δημιουργία νοερών αναπαραστάσεων. Απαιτεί λοιπόν ικανότητα για αφηρημένη σκέψη. Κατά το συμβολικό παιχνίδι, το παιδί αναπαριστά κάτι, ένα αντικείμενο ή μια σκηνή. Μπορεί να αντικαθιστά ένα αντικείμενο με ένα άλλο, όπως π.χ. να χρησιμοποιεί ένα τουβλάκι ως τηλέφωνο για να μιμηθεί ότι τηλεφωνεί, ή να προσποιείται ότι πίνει νερό από ένα πλαστικό ποτηράκι, ή ακόμη να παριστάνει ότι είναι πριγκίπισσα ή γάτα. Αντιστρόφως, ανταποκρίνεται όταν οι άλλοι παίζουν συμβολικά, σημάδι ότι είναι σε θέση να σκεφτεί αφηρημένα π.χ. γελά όταν κάποιος παριστάνει π.χ. το σκύλο.

Σε ποια ηλικία εμφανίζεται το συμβολικό παιχνίδι;

Ήδη από την ηλικία των 18 μηνών, το παιδί συνήθως εμφανίζει συμβολικό παιχνίδι. Όσο μεγαλώνει, αυτό γίνεται πιο σύνθετο και πιο αφηρημένο.

Έτσι, στους 18 μήνες, μπορεί ίσως να χαϊδεύει μια κουκλίτσα ή να την ταΐζει σα να είναι μωρό, ή είναι πιθανό να βάλει στο κεφάλι του ένα πιατάκι αντί για καπέλο.

Στους 24 μήνες μπορεί να μιμείται ότι είναι άλογο και να καλπάζει ή να χλιμιντρίζει.

Στους 36 μήνες συνήθως είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει δύο κουκλάκια και να προσποιηθεί ότι πάνε π.χ. βόλτα.

Όσο μεγαλώνει αρχίζει να δίνει ρόλους σε κούκλες ή άλλα παιδιά για να στήσει ένα παιχνίδι. Αποδίδει λόγο στους ήρωές του, αρχικά υποθέτοντας ότι έχουν κάποια συναισθήματα ή επιθυμίες π.χ. η κούκλα εμφανίζεται να λέει: «θέλω παγωτό», αργότερα φτιάχνοντας πιο σύνθετους διαλόγους π.χ. η κοπέλα ρώτησε: «σ’ αρέσουν τα ρούχα μου;» και η φίλη της απάντησε «ναι, πολύ» και τέλος επινοώντας φανταστικές ιστορίες π.χ. για έναν πειρατή που ψάχνει ένα θησαυρό.

Είναι όλα τα παιδιά σε θέση να κάνουν συμβολικό παιχνίδι;

Το συμβολικό παιχνίδι είναι εξελικτικό χαρακτηριστικό και ως εκ τούτου, εμφανίζεται αυθόρμητα, ενώ η απουσία του προβληματίζει. Καθώς για να εμφανιστεί, προϋποθέτει την ικανότητα νοερής αναπαράστασης, αφηρημένης σκέψης, ευελιξίας και κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου, παιδιά με ανωριμότητα, νοητική υστέρηση ή διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή (στο φάσμα του αυτισμού) μπορεί να υστερούν σ’ αυτό.

Σε βαριές περιπτώσεις το συμβολικό παιχνίδι απουσιάζει τελείως. Σε άλλες, απλά δεν υπάρχει προτίμηση γι’ αυτό, δε γίνεται αυθόρμητα ή είναι φτωχό. Έτσι, ένα παιδί μπορεί να μην κατανοεί πώς μπορεί να παίξει με κουζινικά, αφού δεν υπάρχει φαγητό. Πιθανά να προτιμά να τα χτυπά μεταξύ τους ώστε να παράγουν ήχο ή να αδιαφορεί γι’ αυτά. Σε μεγαλύτερη ηλικία, ένα παιδί με δυσκολία στο συμβολισμό ίσως να μην είναι σε θέση να υποκριθεί ποιος είναι ο κλέφτης, αφού οι παίχτες έχουν εκ των προτέρων καθορίσει ποιος θα πάρει αυτόν το ρόλο. Στα ομαδικά παιχνίδια, τα προβλήματα συνήθως είναι εντονότερα γιατί το παιδί καλείται να μπει στη θέση των άλλων και να λάβει υπόψη του τι σκέφτονται εκείνοι π.χ. στο κρυφτό ένα παιδί που κρύβεται μπορεί να πιστεύει ότι και οι άλλοι ξέρουν πού βρίσκεται οπότε δεν εμπλέκεται σωστά στο παιχνίδι ή μαρτυρά τη θέση άλλων παιδιών γιατί υποθέτει ότι όπως το ίδιο γνωρίζει τη θέση τους τη γνωρίζει κι εκείνος που τα φυλά.

Πότε θα πρέπει να ανησυχήσει ένας γονιός;

Αν το παιδί δεν παίζει αυθόρμητα συμβολικό παιχνίδι και δεν ανταποκρίνεται στην προσπάθεια του ενήλικα ή άλλων παιδιών να το προσκαλέσουν σ’ ένα τέτοιο παιχνίδι.

Αν δείχνει να μην κατανοεί το συμβολισμό και να έχει υπερβολικά συγκεκριμένη σκέψη π.χ. «δεν είσαι η Κοκκινοσκουφίτσα αφού δε φοράς κόκκινο σκούφο» ή «δεν πετάει το αεροπλάνο, εσύ το κρατάς».

Αν παίζει στερεότυπα π.χ. παίζει με κουκλάκια αλλά επαναλαμβάνει πάντα το ίδιο μοτίβο και όταν από δική μας παρέμβαση αυτό αλλάξει, τότε εκνευρίζεται ή απλά δεν ανταποκρίνεται και επιμένει στη δική του εκδοχή.

Αν χρησιμοποιεί αποκλειστικά ή συνήθως, αυτούσιους διαλόγους π.χ. από DVD ή παραμύθια.

Αν το παιδί παίζει αδόμητα, πετάγεται από το ένα παιχνίδι στο άλλο, ασχολείται πολύ λίγο με τα παιχνίδια του και δεν καταφέρνει να εστιάζει σε κάτι οργανώνοντας ένα παιχνίδι.

Πώς μπορούμε να ενισχύσουμε το συμβολικό παιχνίδι;

Οι συνθήκες της σύγχρονης ζωής δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για συμβολικό παιχνίδι. Η έμφαση που δίνεται από γονείς και εκπαιδευτικούς σε γνωστικούς στόχους ήδη από την προσχολική ηλικία και ο περιορισμένος ελεύθερος χρόνος γονιών και παιδιών σε συνδυασμό με την ευκολία που προσφέρει η ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και την τηλεόραση έχουν περιορίσει τις ευκαιρίες για συμβολικό παιχνίδι. Επομένως υπάρχει έντονη ανάγκη για ενίσχυση του συμβολικού παιχνιδιού ακόμα και στις περιπτώσεις παιδιών που δεν υστερούν σ’ αυτό. Απαιτείται κυρίως χρόνος και ενέργεια καθώς για το συμβολικό παιχνίδι δεν είναι απαραίτητα ιδιαίτερα υλικά, αφού τα περισσότερα τα αναλαμβάνει η φαντασία.

Αφήνοντας στα παιδιά ελεύθερο χρόνο -χωρίς να τα κατευθύνουμε προς συγκεκριμένες δραστηριότητες- τους δίνουμε τη δυνατότητα να αυτοσχεδιάσουν. Συνήθως αυθόρμητα επινοούν ρόλους και ιστορίες. Αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό, καθώς είναι ευθύνη του παιδιού να μάθει να δομεί το χρόνο του και να επιλέγει μεταξύ διάφορων εναλλακτικών.

Έχει ωστόσο αξία, να ανταποκρινόμαστε στο κάλεσμα των παιδιών για παιχνίδι, όσο πιο συχνά γίνεται. Τα παιδιά προσκαλούν τους γονείς να αναλάβουν ένα ρόλο και πρόκειται για μια πολύ καλή ευκαιρία ουσιαστικής επαφής μεταξύ τους. Δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνάμε ότι το συμβολικό παιχνίδι:

Δεν είναι  τρόπος έμμεσης νουθεσίας. Καλό είναι να ενσαρκώνουμε το ρόλο που μας έδωσε το παιδί και να παίζουμε τη δική του ιστορία. Είναι αναπόφευκτο το να βάλουμε και δικά μας στοιχεία κι αυτό μπορεί να είναι λυτρωτικό και για μας αρκεί να μην προσπαθούμε να κατευθύνουμε την ιστορία και να γινόμαστε παρεμβατικοί π.χ. «δεν είναι σωστό να χτυπήσεις το φίλο σου, πρέπει να είσαι ευγενικός» ή «το γατάκι τώρα τρώει, είδες; Έφαγε όλο το φαγητό του».

Δεν είναι ευκαιρία για μάθημα. Σαφώς μέσα από το παιχνίδι το παιδί μαθαίνει πολλά, αλλά αυτό γίνεται απλά και αυθόρμητα. Η προσπάθεια των ενηλίκων να προσαρμόσουν το παιχνίδι για να μεταδώσουν γνώση κουράζει τα παιδιά και αποδυναμώνει το συμβολικό παιχνίδι που λειτουργεί ευεργετικά με πολλούς άλλους τρόπους. Γι’ αυτό είναι καλύτερα να αποφύγουμε παρεμβάσεις του τύπου: «Να παίξουμε με τον ιπποπόταμο; Θύμισε μου, ο ιπποπόταμος είναι σαρκοφάγο ή φυτοφάγο ζώο;»

Δεν έχει περιορισμό στη θεματολογία του. Στο παιχνίδι φαντασίας, επιτρέπονται τα πάντα, δεν υπάρχουν τα δικά μας κοινωνικά ταμπού γι’ αυτό δεν είναι παράξενο ένα αγοράκι να θέλει να παίξει την πριγκίπισσα, ή στο παιχνίδι να πεθάνει ένα αδερφάκι ή ένας γονιός ή ο ίδιος ο ήρωας. Συχνά ο ήρωας που υποδύεται το παιδί εμφανίζει μη επιτρεπτές συμπεριφορές, π.χ. κλέβει ή σκοτώνει αλλά στη σύμβαση του παιχνιδιού κάτι τέτοιο δεν είναι ανησυχητικό.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως αυτό που πλουτίζει το παιχνίδι και απελευθερώνει την επικοινωνία γονιού παιδιού είναι το κωμικό στοιχείο, η έκπληξη και η ανατροπή. Παρεμβάσεις άλλου τύπου είναι καλύτερα να αποφεύγονται. Αυτό που χρειάζεται να κάνουν οι γονείς, είναι να ακούσουν τις ιστορίες των παιδιών αλλά να ακούσουν και πίσω απ’ αυτές και αν χρειαστεί, με διακριτικότητα να μιλήσουν στο παιδί μετά το τέλος του παιχνιδιού ή να απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό.

Ποια είναι η αξία του συμβολικού παιχνιδιού;

To συμβολικό παιχνίδι είναι ανεκτίμητο για τη συναισθηματική, κοινωνική αλλά και γνωστική ανάπτυξη του παιδιού καθώς:

Λειτουργεί ψυχοθεραπευτικά, δίνοντας τη δυνατότητα στο παιδί να εξωτερικεύσει ασυνείδητες συγκρούσεις του, να εκφράσει δυσκολίες που συναντά στην καθημερινή ζωή και με κάποιο τρόπο όλα αυτά να τα διαπραγματευτεί.

Δίνει διέξοδο στη φαντασία.

Βοηθά στην εξέλιξη του λόγου, ειδικά στην πραγματολογία του γιατί το παιδί, παίζοντας, οργανώνει τη σκέψη του σε λόγο με σκοπό να επικοινωνήσει ένα νόημα.

Δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να δουλέψει πάνω στις κοινωνικές σχέσεις. Πράγματι είτε παίζει ομαδικά είτε ατομικά, αναπαριστά συνήθως μια ιστορία που αναφέρεται σε σχέσεις, συναισθήματα και σκέψεις προσώπων, καλείται να δώσει λύσεις, να μπει στη θέση άλλων και να δει τα πράγματα από τη δική τους οπτική γωνία.

Απαιτεί από το παιδί να οργανώσει κάτι δικό του, να βάλει δηλαδή τις σκέψεις του αλλά και τις επιθυμίες του σε τάξη και να δημιουργήσει μια πλοκή.

Ελένη Καρακωνσταντάκη
Ψυχολόγος
Γ. Παπανδρέου 33 & Χρυσοστόμου
Τηλ: 2810 213390, 6945 470075
email: ekarakonstantaki@yahoo.gr