Η φυσιολογική αναπτυξιακή πορεία των φόβων σε παιδιά και εφήβους

Οι φόβοι των βρεφών

Τα βρέφη αντιδρούν με φόβο σε άγνωστους θορύβους, στα ύψη, στο πέσιμο, σε αντικείμενα που πλησιάζουν με ταχύτητα ή επεκτείνονται και στο σκοτάδι. Θεωρείται ότι πρόκειται για γενετικά προγραμματισμένους, προσαρμοστικούς φόβους που σκοπεύουν στην προστασία τους βρέφους από πιθανό κίνδυνο. Αν και κάποια βρέφη ενθουσιάζονται με καινούρια γεγονότα και αντικείμενα, κάποια άλλα μπορεί να αντιδράσουν σε αυτά με φόβο.

Το άγχος των πολύ μικρών παιδιών

Από την ηλικία των 4 με 5 μηνών, με αποκορύφωμα τους 12 μήνες της ζωής, τα βρέφη εκδηλώνουν άγχος προς τα ξένα πρόσωπα. Η ικανότητα του φυσιολογικού βρέφους να αντιλαμβάνεται το βαθμό οικειότητας με κάποιο πρόσωπο, εξαρτάται από τη γνωστική του ανάπτυξη και ειδικότερα από την ανάπτυξη της μνήμης. Στους πρώτους μήνες της ζωής, νέα και ενδιαφέροντα ερεθίσματα όπως η παρουσία μη οικείων προσώπων, προσελκύουν την προσοχή των μωρών. Αργότερα όμως, καθώς τα βρέφη ωριμάζουν, αναγνωρίζουν πλέον ότι κάποιοι άνθρωποι είναι άγνωστοι, γεγονός που τα κάνει να αντιδρούν με ανησυχία κατά την παρουσία τους. Οι αντιδράσεις σε αυτή την ηλικία προς τα άγνωστα πρόσωπα εξαρτώνται από:

• Την παρουσία ή την απουσία της μητέρας
• Το πόσο άγνωστη είναι συνολικά η κατάσταση
• Τις προηγούμενες εμπειρίες του μωρού
• Από το αν ο άγνωστος είναι ενήλικος ή παιδί
• Από το αν ο άγνωστος εισβάλλει (πχ παίρνει το μωρό στα χέρια του)
• Το βαθμό του ελέγχου που έχει το βρέφος στην κατάσταση (αν μπορεί να κινηθεί και να πλησιάσει τη μητέρα, εκδηλώνει λιγότερη δυσφορία όταν το πλησιάζει ένας ξένος)

Το Άγχος Αποχωρισμού

Σχετίζεται με το φόβο των ξένων αλλά εμφανίζεται ελαφρώς αργότερα κατά την ανάπτυξη. Από τον 8ο μήνα έως και τα 2 χρόνια, με αποκορύφωμα τους 9 έως 13 μήνες, τα βρέφη κλαίνε όταν η μητέρα απομακρύνεται από κοντά τους. Το άγχος αποχωρισμού ελαττώνεται από τους 30 μήνες και μετά.

Ο τύπος, η ένταση και η διάρκεια του άγχους αποχωρισμού εξαρτάται πολύ από τη ηλικία του παιδιού, την ποιότητα της σχέσης με τη μητέρα του, τη φύση της κατάστασης και τις προηγούμενες εμπειρίες αποχωρισμού.

Μακροχρόνιοι αποχωρισμοί οδηγούν σε διαμαρτυρία εκ μέρους του παιδιού, απελπισία και στη συνέχεια κατάργηση της προσκόλλησης με το πρόσωπο από το οποίο το νήπιο αποχωρίστηκε. Ανάλογα με τη διάρκεια του αποχωρισμού, το παιδί μπορεί να αντιδράσει με θυμό όταν ξαναβρεθεί με τη μητέρα, μπορεί να την αποφύγει ή ακόμα και να της επιτεθεί.

Φυσιολογικοί φόβοι στην παιδική ηλικία και στην εφηβεία

Ήδη από την προσχολική περίοδο, το άγχος αποχωρισμού ελαχιστοποιείται. Με δεδομένο ότι το φυσιολογικό παιδί αναπτύσσεται γνωστικά, γλωσσικά, μπορεί να λειτουργήσει σε συμβολικό επίπεδο και να αναπτύξει αιτιολογική σκέψη, οι φόβοι που εκδηλώνει επίσης αλλάζουν.

Στα προσχολικά χρόνια: ο φόβος των ξένων μπορεί να επιμείνει με τη μορφή ντροπαλότητας και συστολής. Εμφανίζονται φόβοι για σκοτάδι, ζώα, φανταστικά πλάσματα, γιατρούς και καταιγίδες.

Επίσης, τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορεί να αρχίσουν να φοβούνται την απόρριψη ή την εγκατάλειψη από τους γονείς (πολλά παραμύθια έχουν αυτό σαν κεντρικό θέμα).

Κάτω από στρες ή όταν αρρωστήσουν, ορισμένα παιδιά αυτής της ηλικίας μπορεί να παλινδρομήσουν και σα συνέπεια να εμφανίσουν φόβους που είχαν ξεχαστεί, και οι οποίοι θα υποχωρήσουν μόλις το παιδί συνέλθει.

Στα σχολικά χρόνια: οι πιο συνηθισμένοι φόβοι αφορούν μυστήρια γεγονότα, σωματικούς τραυματισμούς και σωματικό κίνδυνο. Επιπλέον μπορεί να έχουν ανησυχίες για τις φιλίες και τον σχολικό εκφοβισμό. Κάποια παιδιά μπορεί να αναπτύξουν άγχος για την προσωπική τους επάρκεια και επίδοση (όπως το άγχος των τεστ).

Στην εφηβεία: οι έφηβοι έχουν φόβους που σχετίζονται με κοινωνικές καταστάσεις, και πιο συγκεκριμένα με απόρριψη (κοινωνικό άγχος), θάνατο, υπαρξιακό άγχος και σοβαρές απειλές όπως οι πυρηνικοί πόλεμοι. Οι αυξανόμενες γνωστικές ικανότητες των εφήβων (αφαιρετική σκέψη) τους κάνουν πιο ευάλωτους σε φόβους σχετικά με το μέλλον, την επιλογή καριέρας, θρησκευτικά ζητήματα καθώς και ζητήματα σχετικά με την ταυτότητα του φύλου και το σεξ.

Σπυριδούλα Κώτση
Ψυχίατρος παιδιών και εφήβων
Για την «ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΣΗΜΕΡΑ»